Iz crkvene istorije severne Dalmacije : Običaj čuvara Hristovog groba

Svake godine na Veliki Petak okuplja družina čuvara Hristovog groba koja u batajničkoj crkvi Rođenja Presvete Bogorodice nastavlja viteško-liturgijsku tradiciju svoga starog dalmatinskog zavičaja.

Tradicionalno okupljanje družine započinje (re)izborom harambaše, a oni stavljeni pod njegovo zapovedništvo defiluju, ulaze u crkvu i smenjuju se u stražama kod Hristovog groba. Ovaj običaj iz Vrlike daje Svetoj Liturgiji izvesne tonove ratničkog dostojanstva, a prisutni vernici se upoznaju sa burnom prošlošću, drevnom epikom dinarskog podneblja i postojbine. Cetinska krajina je kolevka ovog običaja koji ima sjajnu manifestaciju, predstavljajući sintezu spoljašnjeg sjaja narodne nošnje, i unutrašnjeg značaja liturgijskog sabranja i eshatološkog usmerenja.

VRLIKA U ISTORIJI PRAVOSLAVNE DALMACIJE

Vrlika zauzima značajno mesto u prošlosti pravoslavlja u Dalmaciji i tamošnjeg srpskog naroda. U tim krajevima se naročito ističu etički zahtevi Kosovskog zaveta i svetosavske svesti. Novovekovna istorija Srba u Cetini i njenom krajištu naročito, poznaje iskustvo verskih i civilizacijskih sukobljavanja. Kada se posmatra narodna nošnja iz Vrlike i Cetinske krajine na njoj se očituju nemirni vihorovi seoba, jeka ljutih borbi i ratničko krvarenje. Ko poznaje crkvenu istoriju severne Dalmacije zna za pritiske stranih vlasti koji su preduzimani u cilju potiranja pravoslavne vere. Sve to se preliva na cetinskoj narodnoj nošnji, koja viđena u Batajnici i beogradskoj crkvi Sv. Marka poslednjih dana Strasne sedmice i uoči Vaskršnjih praznika, uspešno održava kontinuitet dinarske srpske istorijske tradicije.

Mlečani su sprečavali rad srpske jerarhije i kanonsku vlast Pećke patrijaršije za sve vreme njihove vladavine u Dalmaciji. Republika Svetog Marka je favorizovala potčinjavanje pravoslavnih Srba u poslovima duhovnih stvari grčkim vladikama. Filadelfijski mitropoliti koji su stolovali u Veneciji bili su Jelini (Grci) koji su bili emocionalno i mentalno daleko od srpske pastve Ravnih Kotara, Bukovice i Zagore, plaćeni činovnici odvojeni od naroda na pravi birokratizovani način. Međutim, tamošnji Grci, pripadnici građanskog staleža bili su naklonjeniji Srbima saosećajući sa njima zbog pripadništva istoj veri i bivši u sličnom društvenom položaju. I njih je mletački lav preteći posmatrao, baš kao Morlake „rašanskog obreda“.

Dalamtinski Srbi priznaju tajnu vlast episkopa gornjokarlovačkih, tada se dešava vršenje tajnih rukopolaganja, koja se u istoriografiji označavaju kao „dovijanja“. Pokušaj Simeona Končarevića iz 1750. godine da se u Dalmaciji ustali vlast pravoslavnog episkopa, najavila je period verske liberalizacije koji će zaista doći sa Francuzima početkom XIX veka. Ali baš u tom vremenu u Dalmaciji se javlja ličnost episkopa Venedikta Kraljevića, nekadašnjeg dabrobosanskog mitropolita, fanariota, koji ulazi u opasan projekat unionističke akcije.

U pismu upućenom mitropolitu Stefanu Stratimiroviću (1790–1836), koje su napisali dalmatinski Srbi, ukazujući na opasnost od unijaćenja koje je u prvoj polovini XIX veka propagirao episkop Venedikt Kraljević, počinje se sa istorijskim osvrtom:

„Deo pravoslavnog stada Hristovog koji živi u Dalmaciji, Boki Kotorskoj, Dubrovniku i Istri, oko 70.000 duša danas je postradao, kako je i nadaleko znano, zbog mnogoletnog lišenija svoga Arhipastira, a prave utehe u svom veroispovedanju nema, morajući čak (primjer može biti bez premca u svetu) da u više svojih hramova drži pridružen zapadni oltar, na kome su održavana posvednevna zapadna bogosluženja“. (Prepiska o uniji dalmatinskog episkopa Venedikta Kraljevića sa austrijskim praviteljstvom, u Biogradu 1863, str. 11).

O Venediktu Kraljeviću je uravnotežen, ali za crkvenu istoriju opet poražavajući sud, dao moderni istoričar Đoko Slijepčević kada za njega daje ocenu da je bio u pitanju „čovek avanturističkog duha, labilnog ličnog morala, i veoma umešne snalažljivosti“. (Istorija SPC, knj. II, str. 573)

U kolikoj meri je politička prošlost Cetinske krajine i Vrlike imala tešku sudbinu opominje nas najpre zapis jednog nepoznatog pravoslavnog sveštenika: „Godine 1714. pleniše Turci Cetinu i Vrliku (na oderi) i mnoge duše hristijanske porobiše i izsjekoše“ (Stari srpski zapisi i natpisi, br. 5264). Reči „na oderi“ opominju nas da je pohod Turaka iz pravca Bosne bio propraćen masakriranjem hrišćana. Umetnička poezija fra Andrije Kačića Miošića nadahnuta narodnom epikom, opevala je ista dešavanja u svom ritmičkom izrazu, u dijalogu delija Marka Ćurkovića i Ibre Dizdarevića:

„Ako te je rodilaTurkinja,
A mene je Cetinka Vlahinja,
Pođi s Bogom, a ne gubi glave
Moja puška za igru ne znade“.

Cetinska krajina je važna kao ishodište srpskih seoba u Žumberak sredinom XVI veka. Od tih žumberačkih Srba, koji su mahom pounijaćeni u drugoj polovini XVIII veka, potiče i blagorodni monah Arsenije Vrlikić (Verlikić), sabrat manastira Gomirja. On je bio rodom iz tamošnjeg sela Bojanaca, srpske pravoslavne oaze, a poznat je kao ktitor zvona za saborni hram Eparhije karlštatske u Plaškom.

ISTORIJA PRITISAKA NA DALMATINSKE SRBE

Unijatski pokušaji episkopa-otpadnika Venedikta Kraljevića, karijeriste i korumpiranog čoveka, jednog udžbeničkog primera negativnog fanariotskog karaktera, završila se u krvoprolitiju. Venedikt je mislio da se unija među dalmatinskim Srbima može širiti putem škole, da se njihovi epski stereotipi i okoštale verske predstave mogu promeniti katedrama i unijatskim profesorima. Zato je u dogovoru sa vlastima finansirao dolazak trojice obučenih grkokatoličkih bogoslova: Stupnickog, Čirovskog i Čestinskog. Kada su Srbi uočili da je bogoslovsko učilište u Šibeniku rasadnik rimske slatkorečive prelesti, sasvim strane pravoslavnom svetootačkom etosu, počeli su deci da zabranjuju dalje školovanje. Monasi manastira Krke se zaklinju „da će se pravoslavna vjera i krvlju braniti“. Narodni prvaci Stevan Vujinović, Nikola Knežević i Natal Popović su 24. maja 1821. pisali mitropolitu Stefanu Stratimiroviću „da se naruši zločinitelj i usija vraždu i neprijateljstvo u nas“.

Na prvi dan Duhova, 10. maja 1821. godine, zaverenici su napali kočije episkopa Venedikta Kraljevića, pucali su verujući da se on nalazi u njima, ali kako je on instiktivno odložio uobičajenu šetnju, žrtve su bili: kanonik Aleksej Stupicki, gradski komesar Šibenika, i još dvojica ranjenih činovnika. Uhapšeni su kao inspiratori i stvarne kolovođe: protosinđel Kirilo Cvjetković, rodom iz Boke Kotorske, jeromonah Nikanor Knežević, zvani Vukobrat. (Vukobrata ima inače sa obe strane Dinare, a u Bosni su koncentrisani u mestu Resanovaci kod Bosanskog Grahova). Neposredni atentatori Katić i Klepo umrli su u zatvoru, dok je izvesni umešani Popović-Čoko 1822. uspeo da pobegne iz sužanjstva i da se domogne Bosne.

Venedikt Kraljević, čovek za koga su Srbi mislili da je Grk, a Grci da je Srbin, koji je govorio čudnom mešavinom slovenskog jezika iz okoline Soluna i novogrčkog dijalekta, u svojim unijatskim kombinacijama nije računao na violentnost srpskog dinarskog tipa. Čovek koji je mnogo puta bio umešan u pronevere novca, kukavički je pobegao u Italiju. Pred kraj je u svom Testamentu dao opravdanje svoje crkvene delatnosti: „Namera moja je bila samo, da prosvetlim svoje duhovno stado i da uklonim mržnju među pravoslavnima i rimokatolicima i da ih složim u bratskoj ljubavi“. (Boško Strika, Dalmatinski manastiri, str. 60–61). Nikanor Grujić je boraveći u Italiji sreo Kraljevića koji se po njegovom svedočanstvu „nije pounijatio, nego je i danas ostao pravoslavan“. (Avtobiografija, str. 184)

Međutim, i dalje su nastavljeni versko-politički pritisci na Srbe. Austrijski guverner u Dalmaciji, grof Venceslav Lilienberg, uspeo je putem mita i potplaćivanja da pridobije za „carsku vjeru“ dvojicu srpskih sveštenika Petra Kričku iz Kričaka i Marka Busovića iz Baljaka. Civilna administracija u Dalmaciji je 8. marta 1832. javljala da je na uniju prešlo ukupno 49 duša iz drniškog kraja. (Istorija SPC, knj. II, str. 594–595). Episkop Pantelejmon Živković je bio čovek nepokolebljivog i čvrstog stava u pogledu unije. Da bi odoleo pritiscima vlasti koja je davala žito narodu u oskudici da preće na „carsku vjeru“, kupio je velike količine namirnica i delio pastvi besplatno...

U maju 1844. godine u Vrlici su se u isto vreme obreli pravoslavni episkop Jerotej Mutibarić i unijatski (grkokatolički) biskup Gavrilo Smičiklas. Tada je bila u toku ceremonija osvećenja grkokatoličkog hrama. Veći deo naroda, da bi dokazao privrženost pravoslavnoj veri pohrlio je na službu u pravoslavnu crkvu. (Istorija SPC, knj. II, str. 600–601)

SMISAO OBIČAJA I POREKLO

O čuvarima Hristovog groba je svojevremeno pisao u „Pravoslavnom misionaru“ sadašnji Episkop šabački Lavrentije, koji videvši ih, stiče utisak da ispred njega stoji poredana družina Kostreša i Plavše harambaše. Epičan utisak koji čuvari stvaraju oživljuje borbeno nasleđe predaka, ali ne na nivou prizemnosti i neke preteće agresivnosti. Ljude dinarskog pojasa karakteriše opsesivnost prošlošću, ta zanetost pripovedanjem i pesmom o minulim podvizima je plod samih istorijskih okolnosti. To umetničko zanesenjaštvo se ne izvrće u jedan idolopoklonički odnos prema istoriji. U slučaju Čuvara Hristovog groba, Liturgija na kojoj prisustvuju prihvatila je ratne napore svoje pravoslavne pastve, podvige u krvi odbrambenih ratova „pod krstaš barjakom“, a vođenih „za krst časni i slobodu zlatnu“. Spasitelj Gospod Isus Hristos ima dve prirode: božansku i čovečansku. Okretanje glave i zanemarivanje prošlosti vodi ka političkom monofizitizmu koji itekako pogoduje globalističkoj prelesti svakodnevice.

Tradicija Čuvara Hristovog groba, viteško-liturgijski običaj, predstavlja sintezu verskog predanja i nacionalnog istorijskog iskustva. Naravno, nije lišen evharistijskog usmerenja i osmišljenja. Običaj je pod blagoslovom Episkopa sremskog gospodina Vasilija odnegovan i ustaljen u novom batajničkom hramu, gde i sveštenstvo Hrama Rođenja Presvete Bogorodice pomaže u održanju kontinuiteta ovakvih istorijskih tradicija.

Izvor: Zapadni Srbi, tekst napisao Radovan Pilipović