APRIL U FOČI - DANI KADA SE MEŠAJU TUGA, PONOS I ZAHVALNOST!

Fočanski Srbi svaki april dočekuju sa nekom posebnom tugom i zebnjom jer baš u te najlepše dane proleća ožive i sva ona gorka sećanja iz minulog ratnog perioda. Upravo tada isplivaju sve one potisnute a veoma potresne scene iz te zlokobne 1992. godine! Opštinska Boračka organizacija Foča svakog 8. aprila obeleži Dan fočanskih brigada Vojske Republike Srpske budući da je upravo na taj dan zvanično i počeo rat u ovome gradu. Tada se građani Foče na dostojanstven način prisećaju ovog tragičnog perioda kada je njihov grad bio napadnut! Prisluživanjem sveća i polaganjem cveća ispred Centralnog spomenika odaje se počast svim nevinim žrtvama - civilima, deci, starijim osobama, ženama, te borcima, braniocima koji su izgubili živote tokom perioda muslimanske agresije (1992-1995) i to samo zato što su pripadali srpskom narodu i ispovedali pravoslavnu veru. Prepliću se tada ponos i zahvalnost zbog žrtve srpskih heroja koji su stali na branik otadžbine, spasili i branili srpsku nejač, ali i tuga i bol za svim nesagledivim posledicama koje je rat ostavio za sobom.

Ma koliko god vreme bilo lepo i prijatno, svakog 8. aprila nad Fočom se nadvije neki oblak tame i sivila koji sve građane jednostavno vrati u te dane prepune strepnje, straha i neizvesnosti kada je zlo dobilo svoj puni oblik. 

SUŽIVOT U FOČI

Fočanski Srbi život pre 1992. godine opisiju kao idiličan i harmoničan! Uprkos masovnom stradanju koje je naš narod doživeo tokom Drugog svetskog rata (1941-1945) i to upravo od strane komšija muslimana, suživot je ipak uspostavljen! Srbi su, baš kako to i pravoslavni običaji nalažu, odlučili da pruže ruku svojim komšijama, da oproste i započnu jedno novo poglavlje. Poverenje je obnovljeno; ljudi su živeli u zajedništvu, međusobno su se pomagali i poštovali; svi su funkcionisali kao jedno. Proslavljali su se skupa i pravoslavni i muslimanski praznici, narod je relativno dobro živeo, niko nije obraćao previše pažnje na nacionalnu i versku pripadnost drugih ljudi već su glavni kriterijumi bili prvenstveno usmereni na ljudsko ponašanje i to kakav je ko čovek. Etnički incidenti bili su zaista prava retkost, govore svedoci toga vremena.

POČETAK RATA

Situacija se, kako u Foči tako i u drugim krajevima bivše nam zemlje, dramatično počela menjati sa izbijanjem građanskog rata u  SFRJ. Pre izbijanja ratnih sukoba u Bosni i Hercegovini, ovaj rejon je potresla afera "Fočatrans" kada fočanski Srbi masovno počinju da dobijaju otkaze i bivaju izloženi diskriminaciji.

Napadi na Foču bili su dobro organizovani i godinama pripremani. Ratni veterani podsećaju da su oružane muslimanske paravojne jedinice formirane još 2. avgusta 1990., dakle dvadeset meseci pre početka rata! Istorijski izvori navode da je oružanu grupu formirao izvesni Halid Čengić, zvani Hadžija, poreklom iz Ustikoline. Te 1990. organizovan je veliki skup SDA koji je okupio nekoliko hiljada ljudi muslimanske nacionalnosti a odakle su upućene štetne poruke i pretnje srpskom narodu koje su unele dodatni strah među sve građane, svedoče fočanski Srbi. U tom periodu kreću prvi napadi i sve jači pritisci na srpsko stanovništvo fočanskog kraja da se iseli, a nasrtaji i uznemiravanja postaju učestala pojava....

8. APRIL 1992. - DATUM KOJI SE NE ZABORAVLJA

Na prostoru opštine Foča ratni sukobi su počeli 6, 7. i 8. aprila 1992. godine kada su zapaljene prve srpske kuće i izvršeni napadi na Srbe. Fočanski Srbi se sa velikom gorčinom sećaju tih prvih aprilskih dana 1992. kada su bili primorani da napuste svoja ognjišta i beže od svojih dojučerašnjih komšija sa kojima su do tada živeli u miru. Baš tada dobro organizovane muslimanske paravojne formacije izvršile su napad na grad Foču i okolna mesta kada se dešavaju i prva zločini. Spašavajući glavu na hiljade Srba tada napušta svoje domove bežeći pred agresorskim snagama. Bio je to progon neviđenih razmjera a grad je munjevitom brzinom ostao prazan i sablasno pust. Samo retki su se odlučili da ostanu provodeći dane i noći u podrumima i skloništima pod kišom metaka i granata. Veliki broj srpskih porodica pronašao je trenutno prebivalište na području Srbije i susedne Crne Gore. Neki su tamo imali rođake i prijatelje a drugi su, pak, bili smešteni u izbegličke centre. 

U gradu su vođene žestoke borbe, a na srpske civile i branioce, te pripadnike MUP-a pucano je iz snajpera.  Na meti napada našle su se kuće i stanovi u naselju Donje Polje a čišćenje Srba nastavljeno je uzvodno uz reku Drinu i Čehotinu ka Gornjem Polju, Ćelovini i Šištetu. Brojne srpske kuće i drugi objekti nestali su tih aprilskih dana u plamenu mržnje, uništeno je i divljački razoreno ono što je decenijama građeno i stvarano. Niko nije bio bezbedan ni siguran ali su hrabri srpski borci, vođeni ispravnim načelima i humanim principima uspeli da ostvare pobedu i zaustave napadače. Grad je odbranjen uz pozamašne žrtve a srpsko civilno stanovništvo biva zaštićeno. Rat koji baš nikome nije trebao doneo je samo siromaštvo, bol i tugu svim stranama. 

Ratni veterani podsećaju da je do marta 1993. godine popaljeno 27 srpskih sela kao i gotovo sve srpske kuće koje su se nalazile u mešovitim selima. Ratni veteran Trivko Pljevaljčić koji je tih aprilskih dana branio svoj grad, svoju porodicu i kućni prag podsetio je više puta javnost da su "Foču sa okolnih brda napale muslimanske snage kao i da su prve civilne žrtve bile srpske, kao i da su najpre zapaljene srpske kuće i pravoslavna crkva. 

Jedan od ratnih komandanata Milenko Plemić ispričao je za medije pre tri godine da je rat u Foči počeo napadom „zelenih beretki“ na brdo Ćelovinu iznad Foče. - Događaji iz dva svjetska rata opametili su Srbe i ovoga puta oni nisu bili nespremni kao nekada narod Kozare, Prebilovaca ili Korita. Prva asocijacija je na rat, da smo uzeli puške, da odbranimo svoja ognjišta, svoj narod, da opstanemo svoji na svome, u svome gradu, svome selu. Ranije je bilo nekih incidenata, nije bilo pucanja iz vatrenog oružja, a osmog aprila počeo je manji okršaj na Ćelovini gdje su muslimanske straže ili izvidnice napale našu stražu, koja je bila postavljena u neposrednoj blizini svojih kuća, nekih 50 do 100 metara ispred kuća. Da nisu izašli da ih čuvaju ko zna kako bi se sve odigralo i kako bi se sve okrenulo naopačke. Sa naše stane to su bili lokalni ljudi, 10 do 20 komšija, a sa neprijateljske strane pretpostavljam otprilike isto. Kasnije su borbe prešle na gradsko područje, najviše u Donje Polje, oko današnjeg Hrama Svetog Save, tu su izgorjele četiri srpske kuće. Bilo je borbi i po okolnim selima, poginuli su naši borci u Brdima. Napad "Zelenih beretki" je lako odbijen, a istoga dana uveče muslimani su zapalili nekoliko srpskih kuća u Donjem Polju, naveo je tada Plemić. - Grad je oslobođen za samo devet dana, odnosno 17. aprila, kada su naše jedinice protjerale bojovnike iz njihovog glavnog uporišta Donjeg Polja prema Goraždu, ispričao  je Plemić. Tih aprilskih dana 1992. bilo je mnogo ranjenih i stradalih, a muslimanski napadači nisu poštedeli ni život šestogodišnje devojčice Ivane Vuković, kao ni starice Janje Radović.

FOČANSKA SELA U PLAMENU

Iako je grad Foča uspešno odbranjen, sama opština je tokom perioda muslimanske agresije doživela mnogobrojne gubitke. Nastavljajući etničko čišćenje započeto u aprilu 1992. muslimanski vojnici, pripadnici tzv. Armije BiH, su nesmanjenom žestinom sve do kraja 1995. godine vršili napade na nezaštićena srpska sela u fočanskoj opštini počiniviši niz teških zlodela nad srpskim civilima. Na prostoru gornjeg Podrinja život je izgubilo preko dve hiljade Srba, a sama opština Foča imala je 646 žrtava. Na tom crnom spisku nalazi se veliki broj običnih ljudi, civila, dece, devojaka, starijih lica, zarobljenih branilaca a hiljade ljudi je u tim napadima bilo ranjeno, proterano ili pak zatvoreno u logore. Mnoga srpska sela su doslovno zbrisana sa mape, a porušene su i devastirane brojne pravoslavne svetinje. Veliki broj kuća, stambenih zgrada, te društvenih i kulturnih objekata u vlasništvu Srba biva tom prilikom uništen, popaljen ili teško oštećen. Najviše je zločina počinjeno tokom prve ratne godine a posebno tešku sudbinu su doživele mesne zajednice Jabuka i Jošanica. Pripadnici muslimanskih postrojbi nisu imali milosti ni prema kome, činili su vandalske akte kojih bi se zasigurno postideli čak i oni najgori zlikovci iz nacističke Nemačke.

Na području Fočanske Jabuke od 1992. do 1995. prilikom napada na srpske zaseoke stradalo je 137 Srba – meštana (civila, žena, dece, starih ljudi, branilaca – pripadnika seoskih straža). Kao najtužniji datum pamti se 23. jul 1992. kada je stradalo najviše meštana. Muslimanske formacije iz okolnih, komšijskih sela ove mesne zajednice kao i iz grada Goražda napali su Fočansku Jabuku i popalili sve što su stigli. Modro Polje, Stojkovići, Podhrid, Račići, Božanovići, Jamići, Jabuka, Kolakovići, Podgrađe, Slavčići, Soćevići, Lokva, Hodžići..- samo su neka od mesta koja su tom prilikom popaljena i razorena. Samo tog dana izgubilo je život četrdeset i troje civila, žena, dece, starih kao i branilaca. General Marko Kovač zabeležio je u svojoj knjizi kako je među žrtvama bio 31 civil, od čega dvoje dece, devet žena i dvadesetoro starijih osoba a navodi se i kako su mnogi branioci zarobljeni u svojim kućama i mučeni. Srbi su stradali u svojim kućama, pred svojim kućama, na svojim ognjištima! Neki su stradali na spavanju, neki dok su obavljali kućne ili poljoprivredne poslove ili prilikom pokušaja da se sakriju i umaknu neprijatelju.

U plamenu su nestale mnoge kuće, brojne pomoćne zgrade, društveni i kulturni objekti a miniran je i Hram Preobraženja Gospodnjeg. Tokom napada porušen je i spomenik žrtvama iz Prvog svetskog rata a zapaljena je i seoska škola.

Ljubiša Simović, predsednik Udruženja prognanih i raseljenih Srba bio je svedok stravičnog zločina u Jabuci. Iz godine u godinu Simović neumorno podseća na dan u kojem je izgubio oca i veliki broj rođaka tražeći pravdu. - Masakr nad srpskim civilima 18 sela nekada fočanske mjesne zajednice Jabuka, koja je nakon Dejtonskog sporazuma pripala FBiH, prvo je masovno stradanje Srba u opštini Foča u proteklom ratu, a za koje počinioci još nisu izvedeni pred lice pravde. Ne smijemo zaboraviti da je najmlađa žrtva bio trinaestogodišnji dječak Novo Elez. Naše komšije, predvođene Rasimom Halilagićem, tadašnjim komandantom te brigade u Јabuci, počinile su ovaj zločin. Kome su i zašto bili krivi mali dječak Novo Elez ili starice, Milka Kovač od devedeset godina i nepokretna te slijepa Zorka Simović? Ovo je tužno, najteže nam pada što još nijedan Bošnjak nije odgovarao kako za zločin u Jabuci, tako i za Jošanicu i ostale masovne zločine nad Srbima u opštini Foča. Sva srpska sela su razorena, a tada je minirana i potpuno uništena i pravoslavna crkva Svetog Preobraženja. - rekao je u svojoj ispovesti za RTRS i druge medije Ljubiša Simović, heroj i borac za pravdu, dodajući da i dan danas sanja užasne scene iz Jabuke. 

Svakog maja Fočaci se prisećaju i 73-oje nevinih srpskih žrtava iz mesne zajednice Jošanica. Na veliki pravoslavni praznik Svetog Nikolu – 19. decembra 1992. godine, veoma jake bošnjačke –  muslimanske snage izvršile su napad na srpska sela i zaseoke mesne zajednice Gornja Jošanica (opština Foča). Tom prilikom su ugašeni životi nedužnih ljudi među kojima je bila 21-a žena i troje dece. Bili su krivi samo zato što su pripadali srpskom narodu i zato što su bili pravoslavci po veroispovesti. Zločin je ciljano i planski izvršen baš na veliki praznik što je inače tokom čitavog trajanja ratnih sukoba bila glavna praksa muslimanske vojske. Crna statistika pokazuje da je najstarija žrtva bio Rade Pljevaljčić, čovek od devedeset godina, dok je najmlađa žrtva bila dvogodišnja devojčica Danka Tanović. Sa ocem i majkom tog zimskog jutra ubijeni su sedmogodišnji Dražen i desetogodišnja Dragana Višnjić, koji su dan ranije došli iz Foče u Jošanicu kako bi sa ostalom rodbinom, svi zajedno proslavili krsnu slavu. 

Na jošaničke žrtve neumorno svake godine podseća Dušanka Višnjić Lalović, svedok zločina i dugogodišnji sekretar opštinske Organizacije porodica srpskih žrtava. Dušanka Lalović je imala samo sedamnaest godina kada je preživela zločin muslimanske-bošnjačke vojske u Jošanici. Nažalost, traume i gorka sećanja i danas su sveža. Njoj su tog dana ubijeni otac, tetka, mnogobrojna rodbina, komšije, prijatelji. Samo pukom srećom i Božijom voljom, Dušanka je uspela da preživi. 

Niko nikada nije procesuiran ni za zločine nad srpskim civilima na Papratnoj Njivi, te fočanskim selima Bujakovina, Vojovidići, Poljice, Kremin, Kolun, Zebina Šuma, Zavait, te drugim mestima gde je tokom 1992. i 1993. takođe stradalo mnoštvo srpskih civila, uglavnom dece i starijih osoba.

Svake godine Organizacija poginulih boraca i nestalih civila opštine Foča, kroz svoje aktivnosti neumorno podseća na sve nevine žrtve sa područja opštine Foča. Ovi humani, dobri i plemeniti ljudi neretko učestvuju i na brojnim tribinama i događajima putem kojih se čuva i neguje sećanje na hrabre borce Vojske Republike Srpske i civilne žrtve Odbrambeno-otadžbinskog rata. Predsednik ove organizacije, Janko Filipović više puta je istakao da poginuli borci, civilne žrtve i svi oni koji su dali doprinos stvaranju Republike Srpske nikada neće biti zaboravljeni. On je naglasio i da će organizacija kao i do sada aktivno obeležavati sve značajne datume, te nastaviti potragu za nestalim licima ali i insistirati na procesuiranju svih odgovornih za zločine nad Srbima. Reč je o ljudima koji zaslužuju svako poštovanje budući da  javno govore, opominju, podsećaju na ove događaje čuvajući tako uspomenu i na svoje bližnje ali i na sve druge žrtve sa područja fočanske opštine.

HEROJSTVO I HUMANOST FOČANSKIH SRBA - VAŽNA LEKCIJA IZ ISTORIJE

Da nije bilo hrabrih boraca i Foča bi doživela sudbinu susednog Goražda koje je doslovno očišćeno od srpskog stanovništva. U Goraždu je inače postojalo desetak logora za Srbe, a stotine civila je na najbrutalnije načine likvidirano od maja 1992. pa sve do kraja 1995. godine. Fočaci su se istakli kao hrabri borci, uspeli su da spreče identičan scenario u svom gradu i u velikoj meri zaštite srpsko civilno stanovništvo od genocida koji im je  pripreman. Foča je još 1992. pokazala veliku humanost budući da je u svoje okrilje primila na hiljade srpskih izbeglica koje je muslimanska vojska proterala iz susednih opština - Goražda, Trnova, Višegrada, Rogatice kao i iz deset sarajevskih opština. Svi ti prognani ljudi su upravo u Foči pronašli privremeno (mnogi čak i trajno) prebivalište - novi krov nad glavom i sklonište od nasilja, rata i bombi. Svi oni su bili veoma dobro zbrinuti i prihvaćeni od lokalnog stanovništva.

Ni krivi ni dužni fočanski Srbi bili su više puta kroz istoriju prinuđeni da brane svoje kućne pragove od napada različitih agresora. Na ovo područje nastrali su vekovima unazad i veći i moćniji. Međutim, osvajačke aspiracije agresora na kraju su ipak bile uspešno poražene. Fočanske Srbe ništa nije uspelo da spreči i zaustavi u njihovim namerama da odbrane svoja ognjišta, da zaštite nejač i civilno stanovništvo. Upravo zato što su se borili za humane i pravedne ciljeve, fočanski Srbi su uvek izlazili kao pobednici iz svakog nametnutog sukoba. Danas su oni sinonim za hrabrost i junaštvo, oni su oličenje čestitosti, srčanosti i poštenja..... Prvi i Drugi svetski rat kao i poslednji obrambeno-otadžbinski rat koji vođen u periodu od 1992. do 1995. godine, iznedrili su veliki broj heroja čija se imena baš kao i njihove ratne sudbine i dan danas spominju sa velikim pijetetom i poštovanjem. Nažalost, srpski narod podneo je i velike žrtve među civilnim stanovništvom!

Uspomenu na svoje pretke sa ponosom neguje fočanska omladina a mnoge dragocene informacije o tome mogu se pronaći u ustanovi "Muzej Stare Hercegovine" koja se nalazi u centru grada i koja svojim postavkama kroz fotografije i predmete najbolje svedoči o ovom kraju Republike Srpske, o bogatoj fočanskoj istoriji, kulturi, običajima i tradiciji. Sačuvano muzejsko blago pruža mogućnost svim posetiocima da osete, dožive i prožive jedan trenutak davne prošlosti fočanskog kraja, od turskog, austrougarskog, do perioda svetskih ratova i novijeg doba. U tom muzeju postavljene su i fotografije srpskih žrtava sa područja opštine Foča, postradalih od 1992. do 1995. godine. 

Fočaci su se kroz istoriju , nažalost, uvek suočavali sa velikim razaranjima i gubicima. U napadima osvajača i agresora u trenu bi nestajalo ono što je teškom mukom i poštenim trudom i radom sticano i građeno. Ipak, takve nepredvidive i surove okolnosti opet nisu uticale na ove vredne ljude da klonu duhom. Nakon svakog rata, oni bi doslovno "iz pepela" uvek podizali, gradili i stvarali sve iznova što samo svedoči o kakvom se plemenitom i ambicioznom narodu radi.

PIŠE: Igor Mitić, Beograd

Preuzeto sa bloga: https://mojarecmojblog.blogspot.com/2024/04/april-u-foci-dani-kada-se-mesaju-tuga.html